الگوهای هنرپروری و آفرینش هنری در ایران دورۀ ایلخانیان: مورد خواجه رشیدالدین   - شیلا بلر، ترجمۀ ولی‌الله کاوسی  


دورۀ ایلخانیان از دوره‌های مهم آفرینش هنری در ایران است. در این دوره، شیوه‌های هنرپروری (حمایت از هنر) در کار بوده که شناخت آنها برای شناخت تاریخ هنر ایران در این دوره بایسته است. خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی نمونۀ هنرپرور (حامی هنر) در دورۀ ایلخانیان است و با بررسی شیوه‌های او می‌توان به الگوهای هنرپروری در آن دوره پی برد. نظام هنرپروری خواجه رشیدالدین در دو زمینه اهمیت و نمود بیشتری دارد: مقابر مجموعه‌ای و کتابهای مصور. ایلخانیان چون اسلام آوردند، به مقبره‌سازی عنایت کردند و در دورۀ آنان مجموعه مقابر بزرگی، گاهی در حد شهرکی پیرامون مقبرۀ امیر یا صوفی‌ای، پدید آمد و بانی بسیاری از آنها خواجه رشیدالدین بود. او این طرحها را در سلطانیه، یزد، بسطام، و همدان اجرا کرد؛ اما بزرگترین آنها ربع رشیدی در حومۀ تبریز بود. از مقابر گسترده‌ای که ایلخانیان برای صوفیان برپا کردند، می‌توان از مزار شیخ عبدالصمد در نطنز، مزار شیخ صفی در اردبیل، مزار پیربکران در نزدیکی اصفهان، مزار بایزید در بسطام، مزار شیخ احمد جام در تربت جام یاد کرد.
برخی از مهم‌ترین کتابهایی که تحت حمایت خواجه رشیدالدین کتابت و تصویر و تذهیب شد عبارت است از: مجموعۀ رشیدیه، مُصحَف (قرآن) همدان، مصحف موصل، مصحف علی بن محمد، مصحف بغداد، نسخۀ عربی جامع التواریخ. هدف تعلیمی تصاویر در این نسخه‌ها آشکار است.
الگوی حمایتی‌ای که اعضای بلندپایۀ دربار ایلخانی در شمال غرب ایران برقرار کردند، در دیگر نقاط ایران سرمشق صاحب‌منصبان آن نسل و نسل بعد شد. نمونۀ بارز آنان نظام‌الدین و فرزند و نوه‌اش، رکن‌الدین و شمس‌الدین، بودند که مجموعه‌های مهم رکنیه و شمسیه را در یزد بنا کردند.
به واسطۀ غیاث‌الدین محمد، فرزند خواجه رشیدالدین، حمایت از هنرهای کتاب به نسل بعد رسید. اما با زوال قدرت ایلخانیان در حدود سال ۷۴۰ق/ ۱۳۴۰م، تشکیلات منسجم هنرپروری نیز رو به زوال رفت. از آن پس مراکز حمایتی از شمال غرب ایران به نواحی مرکزی و جنوبی ایران انتقال یافت و مخاطبان آنها منطقه‌ای و حتی خصوصی شدند. از جملۀ آثار اوایل دهۀ ۷۴۰ق، می‌توان از بنای امام‌زاده باباقاسم در اصفهان و نسخۀ مونس الاحرار یاد کرد.